Het begon met Willem van Oranje: op 8 februari 1575 richtte de prins de Leidse universiteit op. De leider van de Opstand wilde goede bestuurders en protestantse geestelijken opleiden. Vrijheid en mondigheid waren voor hem belangrijke principes en net als de stichter mengde Carel Stolker zich in de soms heftige discussies over deze fundamentele waarden. Rechtsonder in het portret staat het monogram A.W. maar de maker is nog niet geïdentificeerd. Mogelijk was dat ook niet de bedoeling want het was destijds gevaarlijk om een sympathisant te zijn van de opstandige prins. Het paneeltje is vrij klein (h.31 x b. 32 cm) waardoor het heimelijk mee te nemen was.

Het Leidse stadsarchief bewaart het originele geboortekaartje van de universiteit, de Stichtingsoorkonde uit 1575. De eerste woorden zijn: ‘Philips by der Gracien Gods Coninck van Castillien'. Het past wel bij Carel Stolker dat de universiteit een gezonde juridische basis heeft en dat de twee oprichtingsdocumenten verbonden zijn aan de twee grote opponenten uit die tijd. De Stichtingsoorkonde staat, in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, op naam van de Spaanse koning Philips II en niet op naam van Willem van Oranje. De Statuten zijn wel van de ‘vader des vaderlands’.

Kort na de oprichting begon de universiteit een schermschool in de Faliede Bagijnkerk, tegenwoordig onderdeel van het Bestuursbureau waar het college van bestuur huist. De schermers volgden strakke wiskundige patronen. Deze prent maakt deel uit van een serie van vier: de overige zijn van de Hortus botanicus, het Anatomisch Theater en de Bibliotheek. De prenten tonen de belangrijkste academische instellingen in het 17e-eeuwse Leiden en waren mogelijk een vorm van vroegmoderne citymarketing om nog meer studenten en geleerden aan te trekken.

Op deze 17e-eeuwse kaart zijn de blikvangers van de stad afgebeeld, waaronder de Pieterskerk, het Stadhuis, het Academiegebouw en de Hortus botanicus. Sinds de heropening van Museum De Lakenhal in 2019 heeft de universiteit een eigen kamer in de vaste opstelling. De samenstellers van de tentoonstelling kozen, in samenspraak met Carel Stolker, een object dat karakteristiek is voor de relatie tussen stad en universiteit.

De Arabische wereld en China werden al vroeg gezien als belangrijke bronnen van kennis en wetenschap. Het stadsbestuur van Leiden bestelde rond 1650 deze kaart van Beijing bij de vermaarde uitgever en cartograaf Joan Blaeu. Al vanaf het begin zijn internationale relaties belangrijk geweest voor de universiteit. De afgelopen jaren haalden universitaire delegaties, aangevoerd door de rector of vicerector, de banden aan met universiteiten in onder andere China, Japan, Indonesië, Marokko, Mexico en Brazilië.

Dit soort plechtige en tegelijkertijd feestelijke stoeten trekken al eeuwenlang voorbij op het Rapenburg. Zo merken ook toevallige passanten dat Leiden een echte universiteitsstad is. Een goede relatie met de stad is voor rectoren altijd belangrijk geweest. In 1575 waren de academische senaat en het Leids stadsbestuur zelfs nauw met elkaar verbonden, zo laat ook het volgende object zien. Sinds begin deze eeuw heeft de universiteit ook een bloeiende campus in Den Haag.

Vrouwe Justitia is dan wel een vrouw, maar de universiteit was lange tijd een mannenwereld en dat gold ook voor de Vierschaar, de academische rechtbank. Een deel van de schepenen zat ook in het stadsbestuur en de berechting vond plaats op het stadhuis. Dit beeld is afkomstig van deze rechtbank. In het laatste kwart van de 19e eeuw arriveerden de eerste vrouwelijke studenten. Pas in de loop van de 20e eeuw neemt het aantal vrouwelijke studenten en hoogleraren aanzienlijk toe en de eerste vrouwelijke rector zien we pas in 2021.

Sommige wetenschappers beheersen wel heel uiteenlopende vakgebieden. Rudolph Snellius was in 1607 de eerste wiskundige die rector werd van de Leidse universiteit. Evenals prof. dr. ir. Hester Bijl, de nieuwe rector vanaf 8 februari 2021, combineerde Snellius exacte wetenschap met taalkunde, in zijn geval Hebreeuws. Bijl promoveerde in de technische wiskunde en studeerde daarnaast Engelse taal en literatuur.

Dit bijzondere handschrift symboliseert de vroege samenwerking met de Arabische wereld. Thomas Erpenius werd in 1613 de eerste hoogleraar Arabisch in Leiden. Hij had Arabisch in Parijs geleerd en kreeg daarbij hulp van een Marokkaanse gezant, al-Hajari. Deze secretaris van de sultan ondersteunde later in Marokko ook een student van Erpenius, Jacob Golius, die als vertaler meeging op een diplomatieke missie. De behulpzame al-Hajari hielp hem met het verwerven van Arabische handschriften, waaronder 'De ‘Rijkbestikte Gewaden’, die Golius meenam naar Leiden.

Hij bekleedde maar liefst drie leerstoelen (plantkunde, geneeskunde en scheikunde). Herman Boerhaave (1668-1738) was een alleskunner: arts, anatoom, botanicus, scheikundige, humanist en onderzoeker. Zijn tijdgenoten noemden hem de leermeester van Europa. Hij was ook rector en dus een voorganger van Carel Stolker. Al snel na de oprichting wist de universiteit belangrijke geleerden aan zich te binden, zoals de humanisten Justus Lipsius en Josephus Scaliger.

Het moeten magische momenten zijn geweest, die eerste experimenten met elektriciteit. In de tweede helft van de 18e eeuw werd er druk mee geëxperimenteerd. Dit model van een kerk werd gebruikt om het nut van een bliksemafleider aan te tonen. Wetenschappers bewezen dat elektrische krachten te controleren waren.
Er woeden dikwijls knetterende debatten binnen de universiteit en dat past ook bij een universiteit met het motto Bolwerk van Vrijheid. 'Laat de bliksem maar inslaan.'

Tijdens het lange rectoraat van Carel Stolker moest er soms op het scherp van de snede gemanoeuvreerd worden. Dit reuzenzwaard uit de Europese prehistorie kan als symbool daarvoor gelden. Of toch niet? Dit zwaard diende niet voor gevechten, maar gaf waarschijnlijk de bijzondere positie aan van een hoogwaardigheidsbekleder. Als ceremonieel ereteken kan het dus vergeleken worden met de ambtsketen die de rector onderscheidt van alle andere hoogleraren. Het dragen van dit ceremonieel symbool was waarschijnlijk wel minder comfortabel.

Athena, bij de Romeinen Minerva genoemd, is hier afgebeeld op een Griekse vaas. Zij is als de godin van de wijsheid schutspatroon van de Universiteit Leiden. In de Grieks-Romeinse mythologie werden belangrijke begrippen als wijsheid, rechtvaardigheid en vrede bij uitstek verbonden aan vrouwen. Athena heeft op deze vaas haar helm afgezet, en laat haar speer rusten. In het logo van onze universiteit ligt de speer zelfs op de grond, en leest Athena een boek. Hester Bijl wordt de eerste vrouwelijke rector magnificus van de Leidse universiteit. Moge Hester als een wijze Pallas Athena de universiteit gaan leiden.

Zelfs een langstzittende rector realiseert zich, zo zegt Carel Stolker dikwijls over zichzelf, dat ook hij een passant is in een woelige geschiedenis. Romeinse keizers waren wat minder bescheiden en lieten vele standbeelden van zichzelf maken. Zoals keizer Trajanus, die ook een lange ambtstermijn kende. Hij regeerde van 98 tot 117 na Chr. en breidde het Romeinse Rijk flink uit. Hij is hier afgebeeld als een strategisch denkende veldheer. De godin Medusa en de griffioenen op zijn borstpantser symboliseren zijn macht.

Een vernieuwend boek uit de 17e eeuw. In 1638 arriveerde de in Leiden geboren arts Willem Piso samen met de Duitser Georg Marcgraf in Brazilië. Piso was de lijfarts van de gouverneur van Nederlands-Brazilië en een pionier in de tropengeneeskunde. De veelzijdige Marcgraf was onder andere een kundig botanist, astronoom en geneeskundige. Samen observeerden ze de lokale gewoonten en genezingsmethoden van de Portugese en indiaanse bevolking en legden deze kennis vast in hun boek Historia naturalis Brasiliae.

Geknobbelde papiernautilus is de intrigerende naam voor deze inktvis uit de Indische Oceaan. Het was Sebald Brugmans, Leids hoogleraar en rector, die hem bemachtigde. Brugmans (1763-1819) besteedde jaren aan het zorgvuldig uitbreiden van zijn kabinet. Na zijn overlijden kocht de universiteit de collectie voor het toen astronomische bedrag van 34.000 gulden. In die tijd kwam het regelmatig voor dat collecties volledig verkocht werden na de dood van de gepassioneerde verzamelaar. Musea bestonden nog nauwelijks en nabestaanden hadden geen pensioen, dus vaak geld nodig.

Deze zeer oude soort met zijn karakteristieke bladeren wordt gezien als een levende fossiel en is in recente tijden niet meer in het wild gevonden. In Azië wordt de boom als een god vereerd. De ginkgo in de Hortus werd in 1785 geplant en is een van de oudste exemplaren van Nederland. De boom staat symbool voor hoop, liefde, tijdloosheid en een lang leven. Net als deze Japanse notenboom is Carel Stolker stevig in het Leidse geworteld. Ter inspiratie bracht hij in 2013, op een bed in de openlucht, de hele midzomernacht door in de Hortus, vlakbij de geliefde ginkgo.

Dit soort beelden werd gemaakt als een Oba (vorst) stierf en daarmee werd de overledene geëerd. In 1897 voerden Britse troepen een strafexpeditie uit tegen het Koninkrijk Benin, gelegen in het huidige Nigeria. De Britten maakten een grote hoeveelheid bronzen beelden en reliëfs buit. De collectie werd verdeeld over meerdere etnografische musea in Europa, waaronder dat in Leiden. Momenteel wordt gewerkt aan beleid om koloniale roofbuit terug te geven. Carel Stolker volgt als lid van de Raad van Toezicht van het Nationaal Museum van Wereldculturen van dichtbij de discussie over die restitutie.

Drie lang vergeten toga’s werden in 1993 bij het opruimen aangetroffen in een stil hoekje op de zolder van het Academiegebouw. Deze doctorsmantel van zijdefluweel bleek de oudst bewaarde toga van Nederland. Hij werd gedragen bij een promotie tijdens het tweede eeuwfeest, op 9 februari 1775. Aan de hand van een oude tekening konden de toga’s worden geïdentificeerd als promotiemantels. Deze antieke toga schittert tegenwoordig in een vitrinekast in het Academiegebouw.

Overal ter wereld en in ieder tijdperk bidden studenten voor goede studieresultaten. Zo ook in Japan. Afgebeeld is de middeleeuwse geleerde en dichter Sugawara no Michizane. In Japan is hij de patroonheilige van de wetenschap. Aan hem gewijde tempels zijn populaire bestemmingen voor studenten om te bidden voor goede cijfers. Japan is een belangrijk land voor de universiteit; in 2017 reisde Carel Stolker met een delegatie naar Japan om de contacten met Japanse universiteiten aan te halen.

Op het Indonesische eiland Enggano droegen de vrouwen bijzondere hoofddeksels bij belangrijke rituelen. Op dit hoedje is een verslagen vijand afgebeeld. Dergelijke hoofddeksels werden gedragen bij het binnenhalen van de oogst en de jachtbuit of de introductie van bijzondere voorwerpen van buiten het dorp. De voorwerpen werden uitgestald op het dorpsplein waarbij de vrouwen langs de huizen dansten en jonge kokosnoten neerlegden. Het binnenhalen van bijzondere voorwerpen van buiten stimuleert de vruchtbaarheid en creativiteit van de samenleving. Ook de universiteit zou doodbloeden zonder invloeden van buitenaf.

Zijn baasje werd verdacht van spionage en daarom verhuisde Sakura in 1830 naar Leiden. De Duitse arts Philipp Franz Von Siebold (1796 -1866) is de grondlegger van Japanstudies in Leiden. Hij verzamelde in Japan informatie voor de Nederlandse regering en onderwees de Japanners in de westerse geneeskunde. Naast Sakura (kersenbloesem) nam Siebold een grote collectie planten, dieren, kunst en gebruiksvoorwerpen mee. De Hortus kreeg veel bollen en zaden, de Universiteitsbibliotheek verwierf boeken en kaarten. Siebolds woonhuis op Rapenburg 19, waar Sakura ook rondliep, doet sinds 2005 dienst als Japanmuseum.

In Suriname is rijst meer dan voedsel alleen. Rijstplanten werden ook gebruikt tijdens voorouderrituelen. Etnobotanicus en hoogleraar Tine van Andel deed de laatste jaren onderzoek naar de rijstplant op de foto. Genetische analyse wees uit dat de zaadjes van deze plant afkomstig zijn uit Ivoorkust. Meegenomen door tot slaaf gemaakte Afrikanen. Ook hier, bij een ogenschijnlijk ‘neutraal’ plantje, spelen kolonialisme en slavernij dus een rol. Van Andel pleit voor het ‘dekoloniseren’ van collecties: door digitalisering komt onderzoeksmateriaal beschikbaar voor de landen van herkomst.

Een bijzondere antieke foto. De kroonprins van Yogyakarta, Pangeran Adipati Anom Amengkoenegoro, loopt voor zijn paleis gearmd met Tj. Halbertsma, de assistent-resident van Yogyakarta. Ze worden verwelkomd door Indonesische en Europese ambtenaren. De Universiteitsbibliotheek bezit enkele vroege foto’s van de Kraton, zie volgende foto.

De huidige sultan van Yogyakarta, Hamengku Buwono X, is zeer geïnteresseerd in de vroege foto’s van de Kraton. De antieke foto’s helpen om het paleis in oude glorie te herstellen. Tijdens een bezoek aan Indonesië in juni 2019 overhandigden Carel Stolker en UBL-directeur Kurt De Belder een aantal van deze foto’s aan de sultan. De familie heeft een bijzondere band met Leiden. De vader van de huidige sultan studeerde drie jaar Rechten in Leiden. Vanwege de dreigende oorlog keerde Hamengku Buwono IX in 1939 voortijdig terug.

Classificaties zijn niet zo maar soortenlijsten; ze weerspiegelen iemands theorieën over natuurlijke diversiteit. Herbariumdirecteur Willem Suringar (1832-1898) besteedde veel aandacht aan het ontwikkelen van een systematiek van dit Caribische cactusgeslacht. Naturalis bezit 155 dozen met de meloencactussen van Suringar. Hij zag er tachtig verschillende soorten in. Tegenwoordig tellen sommige wetenschappers veertig soorten en anderen zien er zelfs slechts één. De wetenschap is nooit klaar. Het is maar welke criteria de onderzoeker hanteert.

Koninklijk bezoek in de Hortus: koningin Máxima opent samen met Carel Stolker de nieuwe tropische kas. Dankzij de renovatie zijn de kassen geschikter voor het doen van onderzoek. De Hortus is in 1590 gesticht en een van de oudste botanische tuinen in West-Europa. Het is een van de weinige academische tuinen waar nog wetenschappelijk onderzoek wordt verricht en waar nog nieuwe planten worden aangeplant. 'De Hortus is niet alleen een proeftuin voor de universiteit, het is een tuin voor de hele stad', zo zei Carel Stolker bij de heropening.

Een jurk met vele lagen. In deze recent gemaakte Territory Dress zijn geografische kaarten verwerkt van het Verenigd Koninkrijk, het Caribisch gebied, Indonesië, Suriname en Nederland. Hiermee worden thema’s als kolonialisme, globalisering en de relaties tussen verleden, heden en toekomst gevisualiseerd. Van rechten tot geschiedenis, (post)kolonialisme wordt op vele manieren bestudeerd aan de universiteit.

Een anatomisch hartmodel of foto’s van sterke vrouwen in de familie. In de veertien nieuwe portretten van vrouwelijke hoogleraren zijn motieven uit het onderzoek en persoonlijke drijfveren verwerkt. Tot maart 2018 was Sophia Antoniadis, hoogleraar Grieks en de eerste vrouwelijke hoogleraar in Leiden, de enige vrouw met een portret in de Senaatskamer. Hoog tijd voor verandering, vond het college van bestuur. ‘Juist de plek waar zoveel vrouwen hun proefschrift verdedigen, moet inspirerend zijn en representatief’, zei Carel Stolker bij de onthulling.

Of het nu op de campus is of via tweets, vlogs of Teams. Carel Stolker gaat graag met studenten in gesprek, vrolijk of serieus. En andersom is dat ook zo. Hij sprak studenten ook wel eens streng toe, zoals na een uit de hand gelopen feest in coronatijd. Hij past hiermee in een lange traditie. Al in de zeventiende eeuw was de rector direct verantwoordelijk voor het wel en wee van de studenten.

Het laatste jaar van Carel Stolkers rectoraat werd een crisisjaar. Het coronavirus eiste drastische maatregelen. Voor iemand die graag informeel met mensen praat, moet dit zwaar zijn geweest. Colleges, oraties en promoties gingen zoveel mogelijk, in een hybride vorm, door. Na acht bijzondere en intense jaren is het moment aangebroken om de ambtsketen door te geven.

Een nieuw bestuur treedt aan op 8 februari 2021. Prof. dr. mr. Annetje Ottow wordt de nieuwe voorzitter, drs. Martijn Ridderbos blijft vicevoorzitter en prof. dr. ir. Hester Bijl wordt de nieuwe rector. De universiteit gaat een nieuwe fase in van haar lange geschiedenis.